فانتزی در سامنامه خواجوی کرمانی

فانتزی یکی از مباحث نو در گستره ادب فارسی است که بیشترین کاربرد آن در ادبیات کودک و نوجوان است. از ویژگی های برجسته این نوع ادبی، تخیلی بودن و محال بودن امکان وقوع آن در دنیای واقعی است. فانتزی، داستانی بر پایه تخیل فردی است که عناصر افسانه ای، رمزی و جادویی در آن نقش مهمی ایفا می کنند. در فانتزی ها تلاش می شود با گذر از جهان واقع، جهانی خاص با قواعد و قوانین مشخص و شخصیت های تخیلی که فاعل کنش های غیرعادی هستند، آفریده شود. سام نامه که آخرین داستان حماسی منظوم به شمار می رود برآمده از ذهن خیال پرداز خواجوی کرمانی از شاعران و عارفان بزرگ و نامدار قرن هفتم و هشتم هجری است. از آن جا که فانتزی ارتباط تنگاتنگی با اسطوره ها، حماسه ها و افسانه های کهن دارد، منظومه سام نامه هم به عنوان یک اثر حماسی گنجینه ای از تخیل انسان روزگار کهن است که بسیاری از مولفه های فانتزی را دارد. با شناخت این مولفه-ها در سام نامه و دیگر اسطوره ها و آثار حماسی می توان به آمال و آرزوهای نیاکان پی برد و آنان را در طرح و قالبی نو به نسل جدید شناساند. در پژوهش حاضر تلاش شده است که با استفاده از روش تحلیلی و توصیفی، نخست فانتزی معرفی شود. سپس انواع فانتزی، جایگاه آن در ادبیات کهن و نو و نیز پیشینه آن در غرب و ایران بررسی شده است. در ادامه، تحلیل داستان های فانتاستیک سام نامه مورد توجه قرار گرفته است و انواع فانتزی در این مجموعه، شناسایی شده است. در کنار آن، عناصر و مولفه های اصلی فانتزی همچون شخصیت، کنش، فضا و ... در سام نامه مشخص شده، مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است. این پژوهش نشان می دهد که در بیشتر داستان های سام نامه عناصر فانتزی پررنگ است و سام نامه مجموعه ای از فانتزی ها را در بر می گیرد. از آن جا که سام نامه وصف جنگ ها و نبردهای سام با دیوان، غول پیکران و جادوگران است، از میان انواع فانتزی، فانتزی اسطوره ای- قهرمانی بسامد بالایی را به خود اختصاص داده است. در سام نامه دنیای واقعی در حاشیه قرار گرفته و عناصر خیالی و فانتاستیک در آن نمود یافته است؛ شخصیت های آن در دو گروه خیر و شر جای می گیرند. از میان کنش های فانتاستیک این منظومه، کنش ستیزه و نبرد بیشتر از همه به کار رفته است. شیوه های ورود به دنیای فانتزی در سام نامه متعدد است که بیشتر آن ها در مکان های شگفتی چون کوه ها و چشمه سارها اتفاق می افتد. وجود اشیاء فانتاستیک به ویژه طلسم، شهرهای رویایی و ... از عناصر فانتزی سام نامه هستند که شگفتی و حیرت خواننده و شنونده را موجب می شوند.